Thượng Đế, Thiên Nhiên, Người, Tôi Và Ta
Tháng 7 năm nay, tôi được hân hạnh giảng một số bài tại Học viện Phật giáo Việt Nam tại Huế. Học viện đề nghị tôi nói chuyện về luật, không phải luật chỉ cho người học luật, mà cốt là để đối chiếu văn hóa của Tây phương với tư tưởng Phật giáo. Đề nghị đó quả là khó khăn: Phật giáo, khác với các tôn giáo khác, và khác với Khổng giáo, không lấy Nhà nước làm đối tượng triết lý, do đó không có triết lý về luật. Làm sao so sánh?
Thế nhưng Phật giáo có động gì đến xã hội chăng? Làm sao không! Con người sống ở đâu nếu không phải ở trong môi trường thiên nhiên của nó, nghĩa là giữa xã hội, nghĩa là với những con người khác? Hơn thế nữa, con người làm sao sống được nếu không có nước, có ánh sáng, có mặt trời, có con chim nó hót, có cây thông nó reo? Xã hội, trong quan niệm Phật giáo, không phải chỉ giới hạn trong tương quan giữa người với người: đó là quan hệ liên đới sâu thẳm giữa tất cả sự sống với tất cả sự sống. Tương quan là ý niệm căn bản trong Phật giáo. Mà luật là gì trước hết, nếu không phải là quan hệ hỗ tương?
Đơn giản như vậy thôi, nhưng chính ý nghĩa đơn giản đó đã làm điểm tựa để tôi vẽ nó ra bố cục của 6 bài nói chuyện một cách nhất quán.
Tôi nói chuyện trước khoảng 150 thính giả có trình độ năm đầu của Đại học hoặc cao hơn. Luật là kiến thức quá mới mẻ đối với họ, nhưng Phật giáo thì họ đã học nhiều. Điều này buộc tôi vừa không thể đi sâu vào luật, vừa không nên rườm rà về Phật giáo. Vấn đề của tôi là tìm phương pháp để làm nổi bật tính đặc thù của đôi bên trong cái nhìn đối chiếu. Nói cách khác, tôi chỉ mới nhập đề.
Do đó, tôi ngần ngại khi bạn bè tỏ ý muốn in lại các bài giảng của tôi ở nước ngoài. Tôi chỉ mới bới đất, chưa trồng hoa. Và bới đất để trồng hoa còn tùy đất sét hay đất cát. Tôi đã nói như thế, trong lớp học như thế, giữa môi trường như thế. Ra ngoài môi trường đó, biết ai thưởng thức được ai?
Tôi vượt qua ngần ngại vì nhiều lẽ. Trước hết, bạn bè ở bên ngoài cũng nên biết những việc làm ở bên trong. Khiêm tốn, nghèo nàn, Học viện Huế âm thầm, lặng lẽ đóng góp chung thủy của mình vào tương lai văn hóa dân tộc. Ở ngoài khó hiểu hết những khó khăn ở bên trong. Nhưng hãy biết từ những khó khăn đó mà đánh giá những việc làm nhỏ mọn như việc ở xa về làm vài bài giảng. Tưởng như không có gì cả. Vậy mà ý nghĩa đậm đà vô biên. Có những việc không làm được và những việc làm được. Đừng lấy những việc không làm được mà buồn. Hãy lấy những việc làm được mà vui. Đó là lý do khiến tôi không muốn sửa đổi quyển sách cho hợp với điều kiện ở ngoài nước. Tôi muốn trình bày trung thực với bạn bè việc tôi làm, lời tôi nói, không thêm không bớt. Hoa hèn cỏ mọn như vậy đó, nhưng tôi chưa có nỗi vui nào lớn hơn trong cuộc đời giảng dạy của tôi.
Còn một lẽ nữa khiến tôi đồng ý với việc xuất bản này: Tôi muốn kêu gọi bạn bè gởi cảm tình về Học viện, và có lẽ không lời kêu gọi nào chân thành hơn cuốn sách nhỏ này. Ai về Huế hãy ghé thăm Học viện: đơn sơ một dãy nhà giữa gió. Thiếu tất cả. Trừ tấm lòng chung thủy cứ trơ gan cùng tuế nguyệt. Không ai in sách để kiếm tiền! Nhưng bao nhiêu đồng tiền góp được với sách này, bấy nhiêu sẽ gởi về cho ngôi nhà giữa gió đó.