Những Cộng Đồng Tưởng Tượng

Giới thiệu sách Những Cộng Đồng Tưởng Tượng

Vào những năm 1970 của thế kỷ trước, nhiều nhà nghiên cứu đều cho rằng nguyên nhân chính của cuộc Chiến tranh Đông Dương lần thứ 3 là sự mâu thuẫn giữa một bên là Liên Xô-Việt Nam và bên kia là Trung Quốc-Khmer Đỏ, hoặc là xung đột địa chính trị giữa ba cường quốc là Mỹ-Liên Xô-Trung Quốc. Nhưng riêng Anderson thì cho rằng người ta phải tìm nguyên nhân của cuộc chiến này trong tầng sâu của lịch sử - đó là chủ nghĩa dân tộc, chứ không phải là vấn đề ý thức hệ hay địa chính trị.

Trong công trình này, Benedict Anderson đã tập trung nghiên cứu về chủ nghĩa dân tộc, nguồn gốc và sự lan truyền của nó mà theo ông là chưa được quan tâm đúng mức, thường được chấp nhận như là quốc gia, nhà nước, quốc tịch, đặc biệt là đánh giá tác động của nó đối với thế giới hiện đại thì còn quá ít ỏi. Từ những nghiên cứu trường hợp về chủ nghĩa thực dân ở châu Mỹ La tinh và Indonesia, Benedict Anderson đã đề xuất khái niệm dân tộc là “một cộng đồng chính trị tưởng tượng – và vốn dĩ tưởng tượng cả về giới hạn lẫn chủ quyền.” (Anderson, 1991: 6). Vấn đề một dân tộc là cộng đồng tưởng tượng là gì? Những cộng đồng tưởng tượng này đã ra đời thế nào và vì sao chủ nghĩa dân tộc lại trở thành một sức mạnh công phá có tính hủy diệt lớn nhất hiện nay trong bối cảnh toàn cầu hóa? Tại sao phải tạo ra sự tưởng tượng và làm thế nào để duy trì sự tưởng tượng? Các chính quyền đã làm gì để buộc các cộng đồng quốc gia được tưởng tượng được hình thành và phát triển vượt thời gian và không gian?

Sinh năm 1936 ở Trung Quốc, lớn lên ở California và Ireland, Benedict Anderson đã theo học ở Đại học Cambridge danh tiếng và tốt nghiệp trường này khi mới 21 tuổi. Sau đó ông thi vào chương trình nghiên cứu sinh ở Đại học Cornell chuyên sâu về Indonesia. Báo cáo của ông nghiên cứu về cuộc đảo chính quân sự năm 1965 ở đảo quốc dưới thời của Tổng thống Suharto trở nên nổi tiếng với tên gọi “Tài liệu Cornell”, khi dám vạch trần sự thật của sự kiện này đến mức mà chính quyền Indonesia đã từ chối cấp thị thực cho Benedict Anderson cho đến tận năm 1999, khi Tổng thống Suharto phải từ nhiệm. Tuy nhiên, bản thân Anderson lại được mời phát biểu nhiều lần trên truyền hình, giải quyết các vấn đề của các ủy ban của Liên Hợp Quốc và Quốc hội Hoa Kỳ về các vấn đề liên quan đến Indonesia và Đông Timo và những vấn đề vi phạm nhân quyền ở Đông Nam Á.

Cuối cùng, đối với độc giả Việt Nam, “Những cộng đồng tưởng tượng” của Benedict Anderson là công trình giúp chúng ta nhìn nhận lại những vấn đề đã từng được tranh luận trong giới khoa học xã hội về nguồn gốc, điều kiện, sự hình thành chủ nghĩa dân tộc Việt Nam. Đặc biệt, những phân tích, lý giải của Benedict Anderson về mối quan hệ giữa Việt Nam và Campuchia và giữa Việt Nam và Trung Quốc chắc chắn sẽ có những ý kiến khác nhau. Theo Anderson, Việt Nam dường như phải đứng trước một tình trạng “tiến thoái lưỡng nan” giữa một bên là các cuộc chiến đấu nhằm bảo vệ nền độc lập, tự do, bản sắc dân tộc và một bên là lưu giữ những giá trị truyền thống của Trung Hoa mà theo Anderson là gắn rất chặt với “quá khứ bản địa của Việt Nam”. Cuốn sách của Anderson, tuy không bàn sâu về vấn đề nhạy cảm này, nhưng có có riêng một chương bàn về sự thức tỉnh của chủ nghĩa dân tộc ở các quốc gia đã từng là thuộc địa sau Chiến tranh Thế giới thứ II và con đường xây dựng quốc gia dân tộc. Theo ông, chắc chắn đây là con đường chông gai, là cơ sở logic để thực hiện “Khối cộng đồng tưởng tượng”, mà quá trình tìm kiếm đó ắt phải là quá trình chủ động, tỉnh táo.

Cần lưu ý là nếu tin vào lý thuyết “cộng đồng tưởng tượng” của Anderson, thì người ta buộc phải thừa nhận căn tính dân tộc không phải là một yếu tố được hình thành một cách khách quan, lịch sử. Một số nhà khoa học đang nhân danh lý thuyết về “những cộng đồng tưởng tượng” để phân tích lại một loạt các yếu tố văn hóa dân tộc từ các huyền thoại về tổ quốc đến các nhân vật lịch sử. Theo sự hình dung có phần cực đoan của lý thuyết này: Các căn tính (indentity) của một dân tộc không phải là một thực thể tồn tại hoàn toàn khách quan tự nhiên mà là những tạo tác văn hóa có tính nhân tạo, nói cách khác: căn tính dân tộc không hình thành một cách khách quan, lịch sử, không phải là kết quả của một sự tồn tại của một cộng đồng người trong một hoàn cảnh lịch sử cụ thể mà được “bịa”ra, tưởng tượng nên dưới sự chi phối của quyền lực.

(Phạm Quang Minh trên tờ Tia Sáng)