Tiểu Luận Về Dân Bắc Kỳ (Essais sur les Tonkinois, Haiphong-Hanoi, 1908)
Gustave Dumoutier là nhà Việt Nam học người Pháp thuộc thế hệ đầu, đến Hà Nội vào tháng 4 năm 1886 theo lời đề nghị của Tổng trú sứ Paul Bert, qua đời tại Hải Phòng tháng 8 năm 1904, ông đã có những đóng góp quan trọng cho ngành Học chính Bắc kỳ trong một khoảng thời gian rất dài. Gustave Dumoutier cũng tập trung nghiên cứu về khảo cổ, dân tộc học, tôn giáo, dân gian, văn hóa Việt Nam. Đầu thế kỷ XX, ông là học giả tiên phong thực hiện các nghiên cứu về văn hóa dân gian Việt Nam nhằm góp phần tìm hiểu sâu sắc và tường tận xứ thuộc địa mà người Pháp vừa bình định xong. Sự nghiệp trước tác của ông rất đồ sộ, một trong những tác phẩm nổi tiếng và quan trọng nhất chính là Essais sur les Tonkinois.
Essais sur les Tonkinois đăng lần đầu trên Revue Indo-Chinoise (Tạp chí Đông Dương) từ 15-3-1907 đến 15-2-1908 dưới dạng các bài viết/tiểu luận. Vào những ngày sắp mất, trong nỗi cô đơn buồn tẻ tại Đồ Sơn (Hải Phòng), Dumoutier tự tay tập hợp và sắp xếp các bài viết của mình, bố cục các nội dung thành tập di cảo. Năm 1908, Essais sur les Tonkinois lần đầu được ấn hành tại Imprimerie d’Extrême-Orient (Nhà in Viễn Đông).
Nội dung của cuốn sách gồm sáu chủ đề lớn liên quan tới tổ chức xã hội, văn hóa, phong tục, tập quán và nếp sống thường nhật của người dân Bắc kỳ cuối thế kỷ thứ XIX: 1) Xã hội: tổ chức làng xã An Nam, việc xét xử, việc quân…; 2) Gia đình: sinh con, cưới hỏi, tang ma…; 3) Trò giải trí và nghề nghiệp: ca kỹ và đào kép, các nghề, chơi bài lá, đưa đò, sơn và dầu sơn, phu trạm…; 4) Thực phẩm: tục ăn đất, cỗ (cúng, làng, đám ma, mừng thọ), nước chấm, tín ngưỡng dân gian liên quan đến bữa ăn…; 5) Y học: thầy lang, hiệu thuốc; 6) Mê tín: phù thủy và bói toán, hậu vận, cốt tướng, diện tướng... Những chủ đề được trình bày tương đối cụ thể theo quan sát, ghi chép và diễn giải của tác giả. Qua đây, độc giả phần nào hình dung được những nét văn hóa, phong tục tập quán, lối sống của người dân Bắc kỳ cuối thế kỷ XIX.
Essais sur les Tonkinois là sự bổ khuyết cần thiết cho công trình nghiên cứu vốn nổi tiếng về tổ chức hành chính và xã hội Việt Nam của Éliacin Luro (người lập ra Trường Tham biện Hậu bổ Sài Gòn năm 1873): Le Pays d’Annam, étude sur l’organisation politique et sociale des Annamite (Vùng đất An Nam, nghiên cứu tổ chức chính trị và xã hội của người An Nam, xuất bản năm 1878); là tài liệu tham khảo của hai học giả Nguyễn Văn Huyên và Đào Duy Anh, khá nhiều tranh ảnh minh họa trong Việt Nam văn hóa sử cương được Đào Duy Anh lấy từ công trình này. Trong Connaissance du Vietnam, hai học giả Pierre Huard và Maurice Durand đã sử dụng một số lượng lớn tranh minh họa từ Essais sur les Tonkinois. Henri Oger thừa nhận có kế thừa Éliacin Luro, L. Cadière và Gustave Dumoutier... Điểm sơ qua một số công trình nghiên cứu văn hóa - tinh thần Việt Nam quan trọng nhất của các vị học giả nổi tiếng trên, chúng ta thấy tập hợp những nghiên cứu về văn hóa - xã hội Essais sur les Tonkinois của Gustave Dumoutier chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng.
Hơn 110 năm kể từ lần xuất bản đầu tiên bằng tiếng Pháp, công trình nghiên cứu quan trọng của Gustave Dumoutier mới có dịp tái ngộ độc giả Việt Nam bằng tiếng Việt. Những nội dung cơ bản của nghiên cứu này được viết dưới góc nhìn của tác giả - một người Pháp có niềm đam mê nghiên cứu văn hóa - lịch sử An Nam, trong đó có sự đối sánh với văn hóa Trung Hoa và các nước khác. Bản dịch được thực hiện theo nguyên bản tiếng Pháp, có một số chi tiết tác giả trình bày chưa thật sự chính xác, nhưng xét dưới ở khía cạnh một người ngoại quốc nghiên cứu về văn hóa bản địa thì chắc chắn vẫn còn có những hạn chế nhất định, tuy nhiên để tôn trọng tác giả chúng tôi xin phép giữ nguyên.
Essais sur les Tonkinois chắc hẳn có ích cho độc giả hiện nay và các nhà nghiên cứu văn hóa trong bối cảnh văn hóa cổ truyền đang dần phai nhạt, cho bạn đọc những tư liệu về nước Việt Nam truyền thống đã sống như thế nào.
- Trích "Lời ngỏ", BTV Nguyễn Quang Diệu