Ba Đồn là quê hương của tác giả Nguyễn Quang Lập, ban đầu nơi đây là một cái làng cổ, có tên là Phan Long, lập nên từ thời Hậu Lê, ở bờ bắc sông Gianh, với những thời đoạn lịch sử nhiều biến cải, xung đột, chiến tranh, chia cắt từ thời Tiền Lê, Hậu Lý, nhà Trần cho đến thời Hậu Lê và Trịnh - Nguyễn phân tranh thành hai xứ Đàng Trong và Đàng Ngoài... Đây là vùng đất chịu nhiều va đập và biến cố lịch sử, nổi tiếng đến ngày nay với ngôi chợ cổ, nón lá Ba Đồn và trong nhiều lĩnh vực, từ lịch sử, địa thế, phong thủy… đến phong tục, tập quán, tín ngưỡng, giao thương - buôn bán, sản vật... Tất cả những gì diễn ra ở đây, từ những sự kiện lớn lao, trọng đại đến ngọn lạch nguồn sông, con tôm con cá đều hiện lên sống động dưới ngòi bút sung sức, tự tại, dưới các lớp tư liệu ngồn ngộn và lời kể duyên dáng, lý thú nhưng thâm trầm, sâu sắc của nhà văn Nguyễn Quang Lập.
Địa là đất, chí là sự ghi chép, địa chí là loại sách ghi chép tất cả những gì xảy ra ở một vùng đất, tất tần tật, từ những sự kiện lớn lao tới con tôm con cá, không sót một thứ gì. “Ba Đồn mạn thuật” là cuốn địa chí ghi chép về vùng đất Phan Long - Ba Đồn. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả gặp rất nhiều khó khăn vì nơi đây vừa là làng vừa lỵ sở, vừa làng vừa thị tứ, thị trấn và thị xã… Rất phức tạp. Trong khi chiến tranh đã đốt phá hết mọi tư liệu lưu giữ ở Đình làng và Nhà thờ họ Nguyễn là họ gốc của làng Phan Long. Nhưng bằng tất cả tâm huyết, bằng tình yêu với nơi chôn nhau cắt rốn, nhờ sự giúp đỡ của bạn bè… Nguyễn Quang Lập đã cho ra mắt một công trình địa chí đồ sộ.
Ba Đồn Mạn Thuật gồm 5 phần:
- Phần I: Thời Khai Tiết. Gồm 3 chương kể tường tận về gốc gác của vùng đất Phan Long – Ba Đồn.
- Phần II: Phan Long Ngũ Chí. Gồm 5 chương được đặt tên là Thiên chí, Thủy chí, Địa chí, Thị Chí, Nhân chí giúp hiểu đủ ngũ chí tại Ba Đồn.
- Phần III: Sử Lược. 4 chương kể về các thời kỳ Thiết chế dưới Triều Nguyễn, Chống Tây xâm, Giành chính quyền và Giải phóng, Thời chiến, thời bình ở Ba Đồn.
- Phần IV: Ba Đồn Tạp Lục. Gồm 3 chương đem đến cho bạn đọc cái nhìn tổng quát nhất về Tập tục, Văn Hóa, Xã Hội đặc trưng ở Ba Đồn.
- Phần V: Ba Đồn Ký Sự. Ghi chép lại những sự kiện, những câu chuyện đã được diễn ra tại Ba Đồn.
Với "Ba Đồn mạn thuật", Nguyễn Quang Lập xuất hiện với tư cách một nhà văn hóa, một nhà "Ba Đồn học". Ông dẫn chúng ta đi giữa mênh mang đất và người, xưa và nay, bề mặt và chiều sâu... mà vẫn mạch lạc, chi tiết, duyên dáng, làm chủ, tự tại... Một người kết nối những tấm tình với quê hương của nhiều người con Ba Đồn.
Trên cuốn sách tác giả là Nguyễn Quang Lập, nhưng ở đó có sự góp sức, vun đắp của rất nhiều người, của bạn bè ông ở khắp nơi, đã sẵn lòng hào hiệp cùng ông trong săn tìm tư liệu, chia sẻ cảm xúc, hỗ trợ tinh thần và trợ giúp vật chất cho cả quá trình từ lúc có ý tưởng, trong quá trình thực hiện và đến bây giờ là lan tỏa… Tất cả hợp thành một công trình nghiên cứu đồ sộ với hàng trăm tranh ảnh minh họa sống động được in màu, đưa độc giả vào hành trình thú vị tìm hiểu đất và người Ba Đồn.
Tranh bìa: Hội làng Phan Long, tranh khắc gỗ của Nguyễn Thành Trung
Tựa Hán tự “Ba Đồn mạn thuật”- 巴屯漫述 - của nhà thư pháp Xuân Như.
Cuốn sách thuộc tủ sách Lịch sử Việt Nam của Omega Plus.
Trích dẫn sách Ba Đồn Mạn Thuật
“Về bản sắc văn hóa, rất khó tách bạch một làng quê Phan Long riêng biệt với một thị tử Ba Đồn đại diện cho miền bắc sông Gianh. Chưa thấy vùng đất nào văn hóa ba miền giao thoa và xáo trộn dữ dội lâu dài như vùng đất này. Khảo cổ cho thấy dòng giống người Việt cổ thuộc văn hóa Đông Sơn. Nhưng ở đây người Chăm đã sống ngót nghét nghìn năm, người Tàu ngót nghét nghìn năm nữa. Bắc Hà được coi từ Hoành Sơn đổ ra, nhưng Nam Hà lại được coi từ sông Gianh đổ vào, miền bắc sông Gianh thời này thuộc Bắc Hà, thời kia thuộc Nam Hà. Có khi đầu năm thuộc Nam Hà, cuối năm thuộc Bắc Hà. Vậy nên để dựng lên không gian văn hóa Thiên - Địa - Nhân của ngôi làng xưa cùng hồn cốt của nó là việc đường như bất khả. Nhưng không thể không làm."
(trích Phần II: Phan Long ngũ chí)
Nhận xét đánh giá dành cho cuốn sách Ba Đồn Mạn Thuật
“Ba Đồn mạn thuật không những giúp tôi hiểu hơn về con người, truyền thống văn hóa của vùng đất Ba Đồn hiên ngang, mạnh mẽ với lịch sử 500 năm mà còn khiến tôi cảm nhận được tình yêu, sự gắn bó sâu nặng của những người con Ba Đồn hôm nay với quê hương, bản quán. Chính vì thế, khi đọc cuốn sách này, tôi ước ao có thêm thật nhiều những cuốn dư địa chí như thế về những vùng đất khác, thậm chí cả về Đống Đa - Trung Liệt, nơi đầy những kỷ niệm tuổi thơ của tôi…” - Nguyễn Cảnh Bình
"Trước nay ông Lập tung hoành trong sáng tạo, lấy hư cấu phóng túng làm nên sự hấp dẫn. Còn với Ba Đồn mạn thuật, là thể loại khảo cứu, sách dư địa chí, phi hư cấu, mà tác giả vẫn tung hoành được, vẫn tạo nên sức hấp dẫn kỳ lạ.. Nguyễn Quang Lập hiện ra như một nhà văn hóa lớn, một nhà Ba Đồn học. Ông dẫn ta đi giữa mênh mang đất và người, xưa và nay, bề mặt và chiều sâu... mà vẫn mạch lạc, chi tiết, duyên dáng, làm chủ, tự tại..." - Nhà thơ Nguyễn Thành Phong